काठमाडौँ । १९९१ को डिसेम्बर २५ मा सोभियत संघका राष्ट्रपति मिखाइल गोर्बाचेभले आफ्नो पदबाट राजीनामा दिएको लगभग तीस वर्ष पुरा भएको छ । यससँगै उनले रुसका नवनिर्वाचित राष्ट्रपति बोरिस येल्तसिनलाई राष्ट्रपति पदको अधिकार हस्तान्तरण गरेका थिए ।

त्यो रात क्रेमलिनमा हसिया हथौडासहितको सोभियत झण्डा झिकियो र क्रेमलिनमा रुसी झन्डा फहराइएको थियो । भोलिपल्ट सर्वोच्च सोभियतले औपचारिक रूपमा सोभियत गणतन्त्रहरूको स्वतन्त्रता स्वीकार गर्दै सोभियत संघलाई विघटन गर्‍यो । विश्वभर विशेष प्रभाव राखेको सोभियत संघले सत्तरी वर्षसम्म विभिन्न किसिमका राज्यहरू नियन्त्रणमा राखेको र यति विशाल साम्राज्यको अचानक विघटन विश्वलाई नै परिवर्तन गर्ने घटना थियो ।

पुटिनको आगमन :

रुसी राष्ट्रपति भ्लादिमिर पुटिनले सोभियत संघको विघटनलाई '२०औं शताब्दीको विश्व राजनीतिको सबैभन्दा नराम्रो त्रासदी' भनेर वर्णन गर्दा रुसको मामिला हेर्ने पर्यवेक्षकहरू सहमत थिए । पुटिनले भनेका थिए- 'यो सोभियत संघको नाममा ऐतिहासिक रुसको विघटन थियो । हामी छुट्टै देश बन्यौं । हामीले एक हजार वर्षमा बनाएका धेरै कुरा गुमायौं ।' त्यसकारण पुटिनले सन् २००० मा सत्तामा आएदेखि नै अमेरिका र त्यसका नाटो सहयोगीहरूले वर्षौंसम्म अपमान भोगेपछि रुसलाई एक पटक विश्व शक्ति बनाउने दृढ संकल्प रहेको स्पष्ट पारेका थिए । यो पनि सत्य हो कि नब्बे दशकपछि पुटिनले आफ्नो देशलाई अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा सुनिने ठाउँमा पुर्याए । नब्बे दशकलाई रुस हराएको दशक मानिन्छ ।

केजीबी जासूसदेखि राष्ट्रपतिसम्म :

सोभियत संघको खुफिया एजेन्सी, केजीबीको लागि १६ वर्षसम्म जासूसको रूपमा सेवा गरेपछि पुटिनले आफ्नो राजनीतिक करियर सुरु गर्न १९९१ मा राजीनामा दिए । यसपछि सन् १९९९ मा पुटिन अन्तरिम राष्ट्रपति निर्वाचित भए र त्यसको चार महिनापछि भएको निर्वाचनमा पुटिन पूर्णकालिक राष्ट्रपति निर्वाचित भए । यति मात्र होइन, यसपछि पुटिन सन् १९५३ मा दिवंगत सोभियत नेता जोसेफ स्टालिनपछि सबैभन्दा लामो समय राष्ट्रपति बनेका छन् ।

यस वर्ष अप्रिलमा भएको संवैधानिक सुधारसम्बन्धी विवादास्पद राष्ट्रिय मतदानले उनलाई २०२४ मा चौथो कार्यकाल समाप्त भएपछि पनि सत्तामा रहने मौका दिएको छ । यस्तो अवस्थामा ६९ वर्षीय पुटिन सन् २०३६ सम्म सत्तामा रहन सक्छन् । उनका आलोचकहरूले सोभियत संघको समयमा राष्ट्रपति पुटिनले आफूलाई जसरी ढाल्छन् त्यसले विश्वलाई हेर्ने दृष्टिकोणलाई आकार दिएको दाबी गर्छन् ।

अहिले पुटिन फेरिको विश्लेषण पनि नभएका होइनन् । मस्कोले अहिले कसैलाई आकर्षित गर्न चाहँदैन । उनीहरू रुसलाई विश्वव्यापी मञ्चमा एउटा पात्रको रूपमा हेर्न चाहन्छन् । तिनीहरू रुसलाई विश्वले स्वीकार र सुनेको चाहन्छन् । 

रूसको विश्वव्यापी शक्ति :

यो १७ मिलियन वर्ग किलोमिटर क्षेत्रफल भएको विश्वको सबैभन्दा ठूलो देश हो । प्रति दिन १०.२७ ब्यारेल तेल उत्पादन गर्ने अमेरिकापछि यो विश्वको दोस्रो ठूलो तेल उत्पादक देश पनि हो । अमेरिकापछि सबैभन्दा बढी ६ हजार ३ सय ७५ आणविक हतियार रुससँग छ ।

रक्षा क्षेत्रमा सबैभन्दा बढी खर्च गर्ने देशको सूचीमा रुस चौथो स्थानमा छ । सन् २०२० मा आफ्नो रक्षा क्षेत्रमा ६६,८४० मिलियन अमेरिकी डलर खर्च गरेको छ । रूस संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषदको स्थायी सदस्य हो जसमा भिटो शक्ति पनि छ ।

पुटिनको प्राथमिकता : 

विज्ञहरूले सोभियत संघको विघटनपछि रुसको हैसियतमा आएको गिरावटलाई रोक्न र पुरानो हैसियत पुनः प्राप्त गर्नका लागि पुटिनको सबैभन्दा ठूलो प्राथमिकता कुनै समय सोभियत सङ्घको नियन्त्रणमा रहेका क्षेत्रमा विदेशी शक्तिको प्रभाव बढ्न नदिने रहेको बताउँछन् । पश्चिमी जर्जिया समर्थक राष्ट्रपति मिखाइल साकाशभिलीलाई रुसी संरक्षित दक्षिण ओसेशियामा पृथकतावादी जर्जियाली क्षेत्र फिर्ता लिनबाट रोक्नको लागि २००८ मा रुसी सेनाले जर्जियामा आक्रमण गर्‍यो ।

यदि साकाशभिलीले आफ्नो विभाजित देशलाई एकीकरण गर्न सक्षम भएको भए, उनी जर्जियालाई नेटोमा सामेल हुने देश बनाउने आफ्नो लक्ष्यको नजिक पुग्न सक्थे । त्यसैगरी सन् २०१४ मा मस्को समर्थक युक्रेनी राष्ट्रपति भिक्टर यानुकोविचलाई पश्चिमा मुलुकले समर्थन गरेको आन्दोलनपछि पदबाट हटाइयो । त्यसपछि रुसले युक्रेनमा सैन्य हस्तक्षेप गरेर क्रिमिया प्रायद्वीपलाई पहिलो पटक कब्जा गर्यो ।

त्यसपछि यसले पूर्वी युरोपमा रुसी भाषी क्षेत्रमा युक्रेनी विरोधी विद्रोहीहरूलाई समर्थन गर्‍यो । यतिबेला रुस र आफ्नो सम्भावित शत्रुहरूबीच दूरी कायम गर्न चाहन्छ र रुसले नेटोलाई आफ्नो राष्ट्रिय सुरक्षाको लागि सबैभन्दा ठूलो खतरा मानेको छ । उसले आफ्नो सीमामा नाटो चाहँदैन ।

हतियार : 

सोभियत संघको पतन पछि, रूसले परमाणु हतियारहरूको विशाल हतियार विरासतमा प्राप्त गर्यो । तर, रुसले आफ्नो आणविक भण्डारमा उल्लेख्य कमी गरेको छ । तर रुससँग अमेरिकापछि सबैभन्दा बढी आणविक हतियार छ । २०१८ मा पुटिनले चुनावको अघिल्लो दिन आफ्नो राष्ट्रिय सम्बोधनमा नयाँ शक्तिशाली आणविक हतियारहरू दाबी गरे र वरिष्ठ अधिकारीहरू र सांसदहरूसामु महत्वाकांक्षी लक्ष्यहरू राखेका थिए । रुसलाई दबाउन खोजेको आरोप लगाउँदै उनले पश्चिमी मुलुकलाई गम्भीर चेतावनी दिए ।

रुसले सरमत नामको नयाँ आईसीबीएम (इन्टरकन्टिनेन्टल ब्यालिस्टिक मिसाइल) परीक्षण गरेको पुटिनले बताए । यस परीक्षणको लागि अमेरिकालाई जिम्मेवार ठहराउँदै उनले रुसलाई समयको आवश्यकता अनुसार आफ्नो आणविक हतियारको हतियार तयार गर्न बाध्य पारेको तर्क गरे किनभने अमेरिका सन् २००२ मा भएको एबीएम (एन्टी ब्यालिस्टिक मिसाइल) सन्धिबाट बाहिरिएको थियो । पुटिनले सन् २००४ मा आफूले त्यस्ता कदम चाल्न पश्चिमा राष्ट्रहरूलाई चेतावनी दिएका थिए तर पश्चिमी देशहरू रुससँग वार्ता गर्न नचाहेको बताए ।

त्यसयता रुस आफ्नो आणविक हतियारको आधुनिकीकरणमा व्यस्त छ । स्टकहोम इन्टरनेशनल पीस रिसर्च इन्स्टिच्युट (सिप्री) ले सन् २०२१ मा रुससँग गत वर्षको तुलनामा ५० थप हतियार रहेको जनाएको छ । रुसले आफ्नो कुल आणविक हतियारमा १८० आणविक वारहेड थपेको छ । यसको मुख्य कारण धेरै वारहेडहरू र समुद्रबाट प्रक्षेपित ब्यालिस्टिक मिसाइलहरू भएको भूमिमा आधारित आइसीबीएम हो । जसका कारण आज विश्वले रुसको कुरा सुन्ने मात्रै नभई साच्चै डराएको पनि छ ।

अन्तर्राष्ट्रिय प्रभाव :

रुसलाई महाशक्ति बनाउने दिशामा रुसले सोभियत युगमा रणनीतिक रूपमा महत्वपूर्ण रहेको ल्याटिन अमेरिकासँग पनि आफ्नो सम्बन्धलाई मजबुत बनाउन थाल्यो । अन्तर्राष्ट्रिय संस्था र कूटनीतिक क्षेत्रमा सोभियत संघले जुन भूमिका खेल्दथ्यो, अहिले त्यही भूमिका खेलिरहेको छ। रुसले परम्परागत सोभियत सम्बन्धको फाइदा उठाउँदै उनीहरूलाई अगाडि बढाउन ल्याटिन अमेरिकामा कुनै शंका छैन । विज्ञहरूले ल्याटिन अमेरिकामा रुसको उपस्थिति यस क्षेत्रमा अमेरिकी नेतृत्वलाई कमजोर पार्ने र उदीयमान शक्ति चीनसँग प्रतिस्पर्धा गर्ने फराकिलो अन्तर्राष्ट्रिय रणनीतिको हिस्सा भएको बताउँछन् ।

यस क्रममा पुटिन एक कुशल रणनीतिकार भएको प्रमाणित गरिसकेका छन् । उनी अमेरिकाको तुलनामा कम आर्थिक, सैन्य र राजनीतिक लागतमा मध्यपूर्वमा रुस स्थापना गर्न सफल भएका थिए । अहिले मध्यपूर्वमा रुसलाई बेवास्ता गर्न सकिँदैन । यो एक मात्र रणनीतिक पक्ष हो जसले साउदी अरबका राजालाई हिजबुल्लाहसँग कुरा गर्छ । यति मात्र होइन रुस पाँच सदस्यीय संयुक्त राष्ट्र सुरक्षा परिषद्को स्थायी सदस्य पनि हो । रसियाले यो स्थान सोभियत संघबाट पनि पाएको छ, जसले उसलाई संयुक्त राष्ट्र संघमा भिटो शक्ति दिन्छ ।

रूसका कमजोरी:

तर, पुटिनको कूटनीतिक, सैन्य र रणनीतिक सफलताले रुसको मूल र आन्तरिक कमजोरी लुकाउन सकेन । यी कमजोरीहरू ऊर्जा निर्यातमा आधारित रूसको अर्थतन्त्रदेखि लिएर सामाजिक र राजनीतिक असन्तुष्टिसम्मका छन् । पुटिनको विदेश नीति अमेरिका र युरोपेली संघको विरोधलाई केही हदसम्म केन्द्रमा राखेर बनाइएको विश्लेषण हुदै आएको छ । यस अन्तर्गत, असामान्य सरकारहरूलाई समर्थन गर्दै, रसियाले प्रत्येक खरिदकर्तालाई हतियार बेचिरहेको छ । सोभियत युनियनले जस्तै, रुसले अफ्रिकी देशहरूलाई पाँच वर्षको किस्तामा विमान बेच्यो, तर यसको मतलब यो होइन कि तिनीहरू ती देशहरूमा प्रभावकारी छन् ।

नयाँ चिन्ता :

यतिबेला रुस र पश्चिमी देशहरूबीचको तनाव चरम सीमामा छ । पश्चिमी देशहरूले रुसले युक्रेन नजिक हजारौं सेनालाई सम्भावित आक्रमणका लागि तैनाथ गरेको आरोप लगाएका छन् । यस मामिलामा जी-७ देशहरूले रसियालाई चेतावनी दिएका छन् कि यदि उसले युक्रेनमा आक्रमण गरे त्यसको नराम्रो परिणाम हुनेछ । यसैबीच रुसले युक्रेनमा आक्रमण गर्ने योजना नरहेको बताएको छ ।

यससँगै रुसले पश्चिमी सञ्चारमाध्यममा प्रकाशित कथित झुटा समाचारका आधारमा रुसको नियत आक्रामक रहेको पश्चिमा मुलुकले अनुमान गरेको देखिन्छ । रुस र पश्चिमा देशबीचको दुरी अहिले घट्ने अवस्था देखिएको छैन । यो सम्भव छ कि पुटिनले रूसलाई विश्वभर सम्मानित र डराउने देश बनाएका छन् । तर रुसलाई समान व्यवहार गर्ने नयाँ विश्व व्यवस्थामा पुटिनले रुसका लागि ठाउँ बनाउन नसक्ने पनि विश्लेषकहरु बताउछन् । 

-बिबिसी हिन्दीबाट